تولید نهال و جنگلکاری از مهمترین شاخههای علم جنگلداری است که با هدف حفظ، احیا و توسعه پوشش گیاهی انجام میشود. جنگلها نه تنها نقش اساسی در تنظیم آبوهوا و حفاظت خاک دارند، بلکه تأمینکننده بخش بزرگی از تنوع زیستی، مواد اولیه صنایع و خدمات اکوسیستمی هستند. برای ایجاد یک جنگل سالم و پایدار، نخستین قدم تولید علمی و اصولی نهال و سپس کاشت و مراقبت صحیح آن در محیط است.
۱. اصول تولید نهال در جنگلداری
۱. انتخاب گونه مناسب
انتخاب گونه مناسب مهمترین مرحله تولید نهال است. گونههای انتخابی باید:
متناسب با شرایط آبوهوایی منطقه باشند
با خاک، شیب، ارتفاع و بارندگی منطقه سازگاری داشته باشند
اهداف جنگلکاری را پوشش دهند (تولید چوب، حفاظت خاک، بادشکن، تغذیه حیاتوحش، تنوع زیستی و …)
گونههای مناسب برای جنگلکاری ایران
مناطق شمال: بلوط لُرستانی، ممرز، افرا، توسکا
مناطق نیمهخشک: کاج سیاه، پسته کوهی، بادام کوهی
مناطق بیابانی: تاغ، گز، اسکنبیل
۲. جمعآوری و آمادهسازی بذر
۱. جمعآوری بذر
بذرها باید از درختان مادر سالم، پربار و سازگار جمعآوری شوند. زمان برداشت با توجه به نوع درخت متفاوت است:
گونههای پهنبرگ: پاییز
برخی سوزنیبرگان: اواخر تابستان
گونههای گرمسیری: متغیر و در چند فصل
۲–۲. آزمونهای بذر
برای اطمینان از کیفیت بذر:
آزمون خلوص
آزمون جوانهزنی
آزمون قوهنامیه
آزمون رطوبت
۲. تیمارهای لازم برای شکستن رکود بذر
گاهی بذرها بدون تیمار، جوانه نمیزنند. مهمترین روشها:
سرمادهی (استراتیفیکاسیون سرد)
گرمادهی
خراشدهی مکانیکی و شیمیایی
خیساندن در آب ولرم
۳. مدیریت خزانههای جنگلی
۱. انواع خزانه
خزانه روباز: مناسب گونههای مقاوم
خزانه سایهباندار: برای نهالهای حساس
خزانه گلخانهای: تولید نهال خارج از فصل
خزانه کیسهای/گلدانی: قابل انتقال، مناسب زمینهای سخت
۲. آمادهسازی خاک خزانه
خاک خزانه باید:
سبک و پوک باشد
زهکش مناسب داشته باشد
فاقد بذر علف هرز و بیماری باشد
ترکیب رایج:
۳۰٪ شن + ۳۰٪ خاک نباتی + ۳۰٪ کود پوسیده + ۱۰٪ ماسه
۳. عملیات کاشت بذر در خزانه
تعیین عمق کاشت (۲ تا ۵ برابر قطر بذر)
آبیاری اولیه
ایجاد سایه مناسب
کنترل آفات و بیماریها
تنککردن نهالهای متراکم
۴. مراقبت و پرورش نهال
۱. آبیاری
میزان آبیاری بستگی به نوع گونه و فصل دارد. کمآبی سبب توقف رشد و آبیاری بیش از حد باعث پوسیدگی ریشه میشود.
۲. کوددهی
کود دامی کاملاً پوسیده
کودهای ازته، فسفره و پتاسه
استفاده از کمپوست و مالچ برای حفظ رطوبت
۳. کنترل آفات و بیماریها
آفات رایج نهالستانها:
شتهها
مینوز برگ
سفیدک
پوسیدگی قارچی ریشه
راهکارها:
سمپاشی هدفمند، حذف نهال بیمار، ضدعفونی ابزارها و رعایت بهداشت خزانه.
4. آمادهسازی نهال برای انتقال
نهال باید:
حداقل یک فصل رشد کرده باشد
ارتفاع کافی و ریشه سالم داشته باشد
به تدریج با کاهش آبیاری، مقاومسازی شود
۵. عملیات جنگلکاری و کاشت نهال
۱. انتخاب محل کاشت
عوامل مهم:
شیب زمین
دسترسی
نوع خاک
خطر فرسایش
نزدیکی به منابع آب
۲. روشهای کاشت نهال
کشت گودال (رایجترین روش)
کاشت نواری
کاشت ردیفی
پاشی بذر (بذرپاشی هوایی یا زمینی) در مناطق سختگذر
۳. زمان مناسب کاشت
پاییز: مناسب اغلب مناطق ایران
زمستان: در مناطق گرمتر
اوایل بهار: در مناطق سردسیر
۶. مراقبتهای بعد از جنگلکاری
۱. آبیاری و نگهداری اولیه
آبیاری منظم تا ۲–۳ سال اول، اصلیترین عامل موفقیت جنگلکاری است.
۲. کنترل علفهای هرز
علف هرز رقیب جدی نهالهای جوان است. روشها:
وجین دستی
مالچپاشی
استفاده محدود از除علفکشها
۳. حفاظت در برابر دام
چرای دام بزرگترین علت شکست طرحهای جنگلکاری در ایران است.
راهکارها: فنسکشی، نگهبان، چرا گردشی و فرهنگسازی محلی.
۴. مبارزه با آفات و بیماریهای جنگلی
شناسایی کانونهای آفت
حذف گونههای بیمار
سمپاشی علمی و کنترلشده
۷. اهمیت اقتصادی، زیستمحیطی و اجتماعی جنگلکاری
۱. فواید محیطزیستی
کاهش فرسایش خاک
افزایش تنوع زیستی
تولید اکسیژن و کاهش CO₂
تنظیم آب و جلوگیری از سیل
۲. فواید اقتصادی
تولید چوب و مواد خام
ایجاد اشتغال محلی
توسعه گردشگری طبیعت
۳. فواید اجتماعی
افزایش کیفیت زندگی
احیای منابع طبیعی
تقویت فرهنگ حفاظت از محیطزیست